The Matrix’in Şifresi: Jean Baudrillard ile The Matrix filmi üstüne röportaj

 

Simülakrlar ve Simülasyon kitabıyla tanıdığımız Fransız düşünür Jean Baudrillard'ın 2003 yılında Le Nouvel Observateur'den Aude Lancelin'e verdiği The Matrix filmi hakkındaki röportajını Fransızca aslından Türkçeye tercüme ettik. İyi okumalar dileriz.

Fransızca aslından çeviren: Halit Bağmancı

Yayına hazırlayan: Mehmet Gündoğdu

Not: Jean Baudrillard, Le Nouvel Observateur’den (19 — 25 Haziran 2003) Aude Lancelin’e bu mülakatı verdi.

“Simulakrum hipotezi, gerçeğe dönüşmekten çok daha ötesini hak ediyordu.” [1]

Le Nouvel Observateur: Matrix’in yönetmenlerinin filmlerinde kullandıkları kaynaklar arasında gerçek ve sanal olan (le virtuel) hususundaki düşünceleriniz de yer alıyor. Matrix 1’de size açıkça atıfta bulunuluyor ve hatta bir sahnede Simülakrlar ve Simülasyon [2] kitabının kapağı görülüyor. Bu duruma şaşırdınız mı?

Jean Baudrillard: Ortada bir yanlış yorumlama olduğu muhakkak, sırf bu sebepten bugüne değin Matrix hakkında konuşup konuşmama konusunda tereddüt ettim. Wachowski biraderlerin çalışanları birinci kısmın yayınlanmasının ardından beni sonraki bölümlere dahil etmek için kaç kere ulaştılar bana, fakat akıl alır şey değildi böyle bir işe girişmem! (gülüyor) 1980’lerde New York’taki Simülasyonist [3] sanatçılar yine böylesi bir yanılgıya kapılıp bana ulaşmışlardı. Bu adamlar sanal olanın hipotezini çürütülemez bir olgu yerine koyup bu hipotezi gözle görülür bir fantazmaya dönüştürüyorlar. Fakat şu var ki ortaya çıkan bu evrende sanal olanın hususiyetlerinden bahsetmek için gerçeğin kategorilerini kullanmamız artık mümkün olmaz.

N. O.: Fakat mesela Kusursuz Cinayet’te bu filmle bu tasavvur arasında kurduğunuz bağlantı hayli dikkate şayan. Kitapta “gerçeğin çölü”nün zikredilmesi, büsbütün sanal hâle getirilmiş, düşünen nesnelerin enerji rezervi olup çıkmış o hayaletimsi insanlar…

Baudrillard: Orası öyle, fakat zaten gerçek ve sanal olan arasındaki gitgide ortadan kalkan bu farkı işleyen pek çok film mevcuttu: The Truman Show, Azınlık Raporu ve hatta David Lynch’in şaheseri Mulholland Çıkmazı. Matrix’in değeri hususen bütün bu filmlerin uç bir sentezi olmasında yatmaktadır. Fakat Matrix’teki yapı/sistem/düzenek (dispositif) daha basit kalıyor ve meseleyi hakkıyla ortaya koyamıyor. Ya karakterler matrisde, yani şeylerin dijitalleştirildiği sistemin içindeler ya da direnişçilerin şehri Zion’da olduğu gibi tamamen matrisin dışındalar. Oysa bu iki dünyanın birleştiği yerde neyin vuku bulacağı gösterilse ilginç şeyler çıkardı ortaya. Fakat bu filmdeki esas sıkıntılı taraf, simülasyonun ortaya çıkardığı bu yeni problemin Platon’da denk geldiğimiz o klasik illüzyon problemiyle karıştırılmasıdır. İşin burasında vahim bir yanlışlık söz konusu. Dünyayı asıl itibariyle illüzyon olarak görme meselesi bütün büyük kültürlerin karşılaştığı bir problemdir, öyle ki bu kültürler bu problemi sanat ve sembolleştirme yoluyla çözmüşlerdir. Bizse bu ıstıraba dayanmak için artık gerçeğin yerini alan, gerçeğin nihai çözümü olan simüle edilmiş bir gerçek, yani tehlikeli ve olumsuz olanca şeyin tasfiye edildiği sanal bir evren uydurduk. Matrix’in bu evrenden hiçbir farkı yok! Düşün, ütopyanın, fantazmanın alanına ait ne var ne yoksa Matrix’de göz önüne serilmekte, “gerçekleştirilmekte” [“gerçeklik kazanmakta”]. Tekmil bir şeffaflığın içindeyizdir. Bu açıdan Matrix tam da matris hakkında matrisin üretebileceği türden bir film.

N. O.: Bundan başka teknikçi yabancılaşmayı açığa vurma iddiasında olan ve aynı zamanda dijital evrenin ve bilgisayarda üretilmiş görüntülerin yol açtığı büyülenmeden fayda devşirmeye çalışan bir film de…

Baudrillard: Matrix 2’deki dikkati epey çeken husus, seyircinin o muazzam özel efekti başka bir tarzda anlamasına imkân verecek en ufak bir ironinin yer tutmamasıdır. Roland Barthes’ın bahsettiği şu punctum’a —insanı hakiki bir imajla karşı karşıya getiren o vurucu şeye— haiz olacak tek bir sekans yoktur ortada. Zaten filmi öğretici bir semptom ve gerçekle imgesel olanın arasında hiçbir farkın kalmadığı bu ekran teknolojileri evreninin esas fetişi hâline getiren de budur. Matrix bu bakımdan oranın yahut buranın olmadığı, hem saf hem de sapık, saçmalığa varan bir nesne olup çıkmaktadır. Filmin sonunda konuşan sözde-Freud bunu pek güzel ifade ediyor: Bir vakit geldi ve anomalileri denkleme dâhil etmek için matrisi yeniden programlamak mecburiyetinde kaldık. Siz direnişçiler de matrisin bir parçasısınız. Dolayısıyla, öyle görünüyor ki dışarının olmadığı tastamam sanal bir muhitin (circuit) içindeyiz. Gerçi bu hususta da teorik açıdan farklı düşünüyorum ya! (gülüyor) Matrix bugün gördüğümüz gibi tekelci bir mutlak gücün imajını ortaya koyuyor ve böylece bu mutlak gücün değiştirilmiş imajının tebarüz etmesine yardımcı oluyor. Esasında bu imajın dünyaya yayılması da bizzat filmin bir parçasıdır. [4] Bu konuda McLuhan’ın şu sözünü anımsamakta yarar var: “Vasıta/vasat [araç/ortam] mesajın ta kendisidir.” Matrix’in mesajı habire palazlanan ve zapt edilemeyen bir bulaşma yoluyla bizzat kendisinin yayılmasıdır. 

N. O.: Nitekim Matrix’ten Madonna’nın son albümüne kadar Amerikan pazarlamasının bütün o büyük başarılarının kendilerini bol keseden destekleyen sistemin artık birer eleştirisi olarak sunulduklarını görmek de ziyadesiyle çarpıcı…

Baudrillard: Yaşadığımız çağı bunca baskıcı kılan da budur. Sistem göz aldatması aracılığıyla —eskimenin [5] sanayi ürünlerine dâhil edilmesi gibi— gösteri ürünlerine yerleştirilen bir olumsuzluk üretir. Hem zaten her türlü hakiki alternatifin önünü almanın en etkili yolu da budur. Artık bu dünyayı derinlemesine tetkik etmek için ortada dayanılabilecek dışsal bir Omega noktası yahut karşıt bir faaliyet yoktur; artık safi büyülenmeye dayanan bir bağlanma söz konusudur. Gelgelelim, âgâh olmak gerekir ki bir sistem mükemmelliğe ne denli yaklaşırsa, büsbütün mahva da o denli yaklaşır. Hiçbir şeyin belli olmadığını imleyen nesnel bir ironi biçimidir bu. 11 Eylül hâdisesinde de durum aynen böyledir. Terörizm alternatif bir güç değildir, Batının elindeki gücün handiyse mahvına sebep olacak şekilde böylece kendi kendisine dönmesinin metaforundan ibarettir. Vaktiyle de etmiştim bu lafları, lakin pek kabul görmemişti. Ancak, bütün bunların karşısında nihilist yahut pesimist bir tavır almanın âlemi yok. Sistem, sanal olan (le virtuel), matris… belki de bütün bunlar tarihin çöplüğüne geri dönecek. Zira tersine çevrilebilirliği (le réversibilité), meydan okumayı ve ayartmayı ortadan kaldırmak mümkün değildir… [6]

Dipnotlar:

1. Jean Baudrillard. Cool Memories IV. New York: Verso, 2003:92.

2. Neo'nun dairesindeki “Talimatları Takip Et” sahnesi esnasında kitap açıldığında, oyulmuş halde karşımıza çıkan “Nihilizm Üzerine” adlı kısa makalenin ilk sayfaları göz önüne serilmektedir.

3. Baudrillard'ın gündüz renklerine ilişkin hiper-gerçeklik (hyperreality) kavramsallaştırmasını belki de bütün diğer Amerikalı Simülasyonist ressamlardan çok daha ötelere taşıyan kişi Peter Halley’di. Ve Baudrillard, alaycı bir biçimde izah ettiği üzere, Halley'in ümitlerini, onun hakkındaki iddialarından uzaklaşarak yerle bir etmişti. Lakin bu sıkı eleştirel tavırdan nasibini alanlar yalnızca Simülasyonist ressamlarla sınırlı değildi. Tıpkı Paul Hegarty’nin Baudrillard ile yakın zamanda gerçekleştirdiği bir söyleşide (Nisan 2003; Jean Baudrillard kitabında: Live Theory, Londra: Continuum, 2004) yer alan şu satırlar gibi: “Son gelenler de şu 'simbiyotik' sanatçılardı. ‘Ama yaptığımız işi seviyor olmalısın’ diye ayak direyip durdular. Ben de 'dur orada bakalım, bunun kabul edilecek bir tarafı yok' cevabını verdim.”

4. Film, mutlak gücün bu imajının dünyaya yayılmasında bilfiil rol oynuyor. Dolayısıyla Matrix hem sistemi ele veriyor hem de sistem sayesinde yaşayıp yayılıyor. (çev. n.)

5. L’obsolescence: Ürünün malzemesinin eskimesinden dolayı değil de teknolojik ilerleme yahut yeni ürünlerin ortaya çıkmasıyla bir metanın değerden düşmesi. (çev. n.)

6. Gerry Coulter’ın bu ciltte yer alan makalesi, Baudrillard’ın son otuz yıldaki yazılarının bu yönünü incelemektedir. Bkz. Gerry Coulter. “Tersine Çevrilebilirlik: Baudrillard'ın Büyük Düşüncesi”

Çeviri çalışmalarıma destek ve bağışlarınız için:

Blog, Youtube ve sosyal medya hesaplarımdaki çeviri çalışmalarıma Patreon ile destek olabilirsiniz.

Patreon ile çeviri çalışmalarıma destek olmak için: https://www.patreon.com/avuntusaati

Mehmet Gündoğdu

avuntusaati@gmail.com